Benliğini Unutan İyilik: Özveri Şeması

Benliğini Unutan İyilik: Özveri Şeması ve Başkalarını Memnun Etme Eğiliminin Psikolojik Temelleri

Özet

Bu makale, bireylerin kendi ihtiyaçlarını ikinci plana atarak çevresindekilerin mutluluğu üzerinden özdeğer geliştirmeleri fenomenini incelemektedir. Özveri, kısa vadede kişilerarası ilişkilerde kabul görmeyi sağlasa da uzun vadede tükenmişlik, kimlik dağılması ve değersizlik duygularına yol açabilmektedir (Young, Klosko & Weishaar, 2003).

Giriş

Modern psikoloji literatüründe “özveri” kavramı, bireyin kendi duygusal veya fiziksel ihtiyaçlarını sistematik biçimde bastırarak başkalarının beklentilerini karşılamaya yönelmesi olarak tanımlanır (Beck, 2011). Bu örüntü, özellikle çocuklukta koşullu sevgi deneyimleriyle şekillenir; çocuk, “başkalarını memnun ettiğinde sevileceğini” öğrenir (Horney, 1945).

Zamanla bu inanç sistemi, yetişkinlikte koşullu özdeğer mekanizmasına dönüşür: kişi, ancak başkalarına fayda sağladığında kendini değerli hisseder (Deci & Ryan, 2000).

Kuramsal Çerçeve

1. Şema Terapi Perspektifinden Özveri

Jeffrey Young’a (2003) göre özveri şeması, bireyin başkalarının ihtiyaçlarını kendi ihtiyaçlarının önüne koyma eğilimini ifade eder. Bu şema genellikle empatik, vicdanlı ve sorumluluk sahibi bireylerde görülür. Ancak uzun vadede kişi kendi sınırlarını koruyamaz, duygusal tükenmişlik ve bastırılmış öfke yaşayabilir (Young et al., 2003).

2. Bağlanma Kuramı ve Koşullu Sevgi

Bağlanma kuramı açısından bu kişiler genellikle kaygılı bağlanma örüntüsüne sahiptir. Ebeveynlerinden sevgi görmek için “iyi çocuk” olmak zorunda kalmışlardır (Bowlby, 1988). Bu öğrenme, yetişkin ilişkilerinde de “ben önemli değilim, yeter ki o iyi olsun” düşüncesiyle devam eder.

3. Özbelirleme Kuramı (Self-Determination Theory)

Deci ve Ryan’ın (2000) özbelirleme kuramına göre insanın üç temel psikolojik ihtiyacı vardır: özerklik, yeterlilik ve ilişkisellik. Özveri eğilimi yüksek bireylerde özerklik bastırılır, ilişkisellik ise aşırı doyurulur. Bu dengesizlik uzun vadede içsel motivasyonun kaybolmasına yol açar.

Nöropsikolojik Perspektif

Fonksiyonel MRI çalışmaları, başkalarına yardım etmenin beyinde dopamin ve oksitosin salınımını artırdığını göstermektedir (Moll et al., 2006). Bu da “yardım etme davranışının” bir tür içsel ödül mekanizmasıyla pekiştirildiğini gösterir. Ancak kişi bunu kendi sınırlarını ihlal ederek sürdürdüğünde prefrontal korteksin “öz-denetim” bölgelerinde tükenme belirtileri gözlenmiştir (Porges, 2011).

Sonuç

Kendini başkaları aracılığıyla tanımlayan bireyler, kısa vadede sosyal kabul kazansalar da uzun vadede kendi benliklerinden uzaklaşırlar. Klinik müdahalede, bireyin “kendi ihtiyaçlarını tanıma” ve “ben-merkezli suçlulukla baş etme” becerilerini geliştirmek önemlidir. Şema terapi, bilişsel yeniden yapılandırma ve özşefkat temelli yaklaşımlar bu süreçte etkili bulunmuştur (Neff, 2003).

Kaynakça

- Beck, A. T. (2011). Cognitive Therapy of Personality Disorders. Guilford Press.

- Bowlby, J. (1988). A Secure Base: Parent-Child Attachment and Healthy Human Development. Basic Books.

- Deci, E. L., & Ryan, R. M. (2000). The "What" and "Why" of Goal Pursuits: Human Needs and the Self-Determination of Behavior. Psychological Inquiry, 11(4), 227–268.

- Horney, K. (1945). Our Inner Conflicts. Norton.

- Moll, J., et al. (2006). Human fronto–mesolimbic networks guide decisions about charitable donation. PNAS, 103(42), 15623–15628.

- Neff, K. (2003). Self-Compassion: An Alternative Conceptualization of a Healthy Attitude Toward Oneself. Self and Identity, 2(2), 85–101.

- Porges, S. W. (2011). The Polyvagal Theory. Norton.

- Young, J. E., Klosko, J. S., & Weishaar, M. E. (2003). Schema Therapy: A Practitioner’s Guide. Guilford Press.

Psikolog İrem Yılmaz